Gambeson

De gambeson was misschien wel het meest voorkomende pantseronderdeel op het middeleeuwse slagveld. Een gambeson is als het ware een dik gewatteerd vest, dat in twee vormen gedragen werd: als basisbescherming onder het maliënkolder of als pantservest op zich. Beide vormen worden in verschillende bronnen "gambeson" genoemd, maar andere benamingen komen ook voor zoals "wambeis" / "wambuis" en "aketon" (afgeleid van het Arabische woord "al-qutn", dat katoen betekent.)

De gambeson als ondervest voor een maliënkolder bestaat vaak uit enkele lagen linnen, in banen gestikt, met wol of oude stof(resten) als vulling. Naast een fundament voor de pantserlaag erboven heeft het als hoofddoel het absorberen van de kracht van een aanval op het lichaam, terwijl de maliënstructuur het scherp van een wapen afweert.

De gambeson als losstaand pantser was het meest in trek bij het voetvolk, dat geen volledige maliënuitrusting kon betalen, als een relatief goedkoop en efficiënt alternatief voor maliën. Deze gambesons worden vaak beschreven als zwaarder dan de eerste variant en opgebouwd uit vele lagen stof (wol, linnen, zijde en soms leer). Het aantal lagen wordt in verschillende tekstuele bronnen beschreven en loopt soms op tot wel 30 lagen. Deze jassen kunnen zelfs pijlen tegenhouden en zijn te vergelijken met moderne kevlar vesten. In dit artikel wordt een gelaagde gambeson tot het uiterste getest tegen allerlei soorten zwaarden en pijlen; zeer de moeite waard om te bekijken!

Sommige bronnen (o.a. Speculum Regale / The King's Mirror) spreken zelfs over het gebruik van de twee soorten gambesons tegelijk; ééntje onder het maliënkolder en één erboven.

De gambeson begon in de dertiende eeuw steeds populairder te worden en evolueerde later verder tot het zogenaamde "doublet" waar plaatstalen quirassen aan werden bevestigd.

Naast de gambeson komen nog enkele andere pantserstukken voor die volgens hetzelfde principe gemaakt zijn (gewatteerde of gelaagde stofpantser):

• Gewatteerde coif, ook wel "arming cap" genoemd. Dit werd onder een maliën coif gedragen om het gewicht van de ringen en vooral de helm die erop drukt beter te verdelen.

• Pantserhandschoenen. Dit zijn wanten waarvan de rug gewatteerd is om klappen op de handen mee op te vangen. Soms zijn deze wanten geïntegreerd met de mouwen van de gambeson.

• Chausses. Dit zijn korte beenkousen die de bovenbenen beschermen en net een stuk over de knie uitsteken. Op het kniestuk wordt vaak een stalen plaatje, de poleyn, bevestigd. Deze worden over maliënhosen gedragen.

• Gewatteerde kraag. Latere versies van gambesons hebben vaak een opstaande kraag geïntegreerd, maar het ziet ernaar uit dat volgens dertiende-eeuwse bronnen de kraag een apart onderdeel is. Ze zouden dan onder de gambeson gedragen worden.

Het maken van een gambeson
Je hebt bij het maken van je eigen gambeson dus keuze uit twee verschillende types: een "onder-" of een "overgambeson". Ridders dragen maliënkolders en zullen waarschijnlijk een lichtere ondergambeson maken. De meeste militieleden zullen geen maliën dragen en zijn dus gebaat bij het maken van een dikke gelaagde gambeson, of een gambeson met zowel lagen als vulling. Denk erom dat het om een stuk pantser gaat en dat het een groot deel van je lichaam beschermt! Functionaliteit is essentieel en gaat dus boven mode.

Materiaalkeuze
Hoewel er diverse materialen worden beschreven in historische bronnen is linnen toch de voornaamste en makkelijkste stof om mee te werken. Met het oog op historische correctheid en eenheid van de groep zullen we dan ook met linnen aan de buitenkant werken. Ook de voering kan het beste van linnen gemaakt worden omdat het comfortabel is zowel qua textuur als vocht- en warmtetransport.

Eveneens met oogpunt op groepseenheid, gebruik geen felle kleuren! Gebruik aardetinten. Ongekleurd en ongebleekt linnen heeft de voorkeur (vraag bij twijfel advies aan de S.A.G.). Het is verder verstandig om voor de toplaag extra stevig / dik linnen te gebruiken.

De vulling voor een ondergambeson kan het beste van luchtig en enigszins veerkrachtig materiaal gemaakt worden. (Een gambeson dragen kan snel ontzettend heet worden.) Ongewoven wol of wollont is hier zeer goed geschikt voor. Andere watteermaterialen zoals katoenvulling (cotton batting) zijn ook mogelijk. Synthetische vullingen (Fiberfill) zijn makkelijk te verkrijgen, maar je hebt hier behoorlijk veel van nodig om een efficiënte vulling te maken (denk aan minimaal 5 lagen). Fiberfill comprimeert na verloop van tijd.

Voor gelaagde gambesons is het verwerken van 30 lagen linnen enigszins problematisch. Wat goed werkt is een of twee lagen linnen aan de buitenkant en twee of meer binnenste lagen van badstof (handdoeken). Uiteraard is de voering weer van linnen, zodat het badstof niet zichtbaar is van buiten.

Model
Of je nu een onder- of overgambeson maakt, het model is vrijwel hetzelfde. De gambeson is aan alle kanten gesloten (dus GEEN voorsluiting, dat past niet bij onze periode); de voornaamste dertiende-eeuwse bronnen tonen enkel gesloten modellen. De juiste lengte voor een dertiende-eeuwse gambeson is tot net iets boven de knie.

Op deze site http://www.whitemountainarmoury.com/pdfs/armingCoat.pdf vind je een uitgebreide tutorial voor het maken van een gambeson. Het belangrijkste van deze tutorial is de werkwijze en het model. Denk aan ruime marges en besef dat vooral bij gevulde gambesons, het model door bolling kan inkrimpen. Het is belangrijk dat je de gambeson niet te vol stopt! Ten eerste past dan de gambeson niet meer, zelfs als je een ruime marge van stof hebt overgehouden, en ten tweede zie je eruit als een Michelinmannetje. Het is lastig vulling weer uit de gambeson te halen als je de verticale naden hebt vastgenaaid, dus pas tijdens het maken veelvuldig om te zorgen dat het allemaal nog goed gaat. Bij een gambeson is het vooral belangrijk dat de borst en buik goed beschermd worden door dikke lagen vulling, om interne verwondingen te voorkomen; bij de benen, schouders en armen is bewegelijkheid meer van belang, en kun je dus minder dikke vulling gebruiken.
Hieronder Rouke's werktekening voor de panden:

Gewicht
Een goed gevulde overgambeson kan rond de 10 kilo of meer wegen. In de Speculum Regale (The King's Mirror), een midden-dertiende eeuwse Noorse tekst die onder andere de militaire houding en uitrusting bespreekt van koninklijke troepen, wordt de gambeson als "heavy armor" genoemd en ideaal voor gevechtstraining in combinatie met extra zware wapens. Wil je een gambeson kopen, dan is dit een goede keuze: http://www.gambeson.pl/medieval-on-line-shop/12th-13th-machinemade/gambeson-gm13-s1.html

Overige gewatteerde pantseronderdelen

• De gewatteerde coif kun je op dezelfde manier maken als een normale coif. Alleen maak je hem nu dubbel en voeg je banen toe die je opvult met wol, reststof of rollen badstof.

  
  

• Pantserhandschoenen: Deze tutorial is weliswaar in het Noors, maar het geeft je een aardig idee hoe je historisch accurate panstserhandschoenen kan maken: http://haakenlid.net/diverse/kampvott.pdf

• Chausses: Hier is nog geen tutorial voor, maar als je braies en een gambeson gemaakt hebt, moet dit niet zo'n grote stap meer zijn: http://www.historiavivens1300.at/images/ritter/beinling_kette2.jpg

• Gewatteerde kraag: Hier zijn twee concepten voor het maken van een gewatteerde kraag. Beide zijn gebaseerd op historische bronnen (respectievelijk Codex Manesse en Maciejowski Bijbel):

  
  

Voorbeeld van gesloten dertiende-eeuwse gambeson (Historia Vivens).

Tot slot
Je gambeson is een belangrijk kostuumderdeel, dat je misschien van alle kledingstukken het meest zal dragen. Het is een belangrijk stuk bescherming dat je tijdens trainingen en stuntgevechten in staat stelt dingen te doen die anders minder veilig zijn. Het is niet overbodig om de samengestelde stof tijdens het maken te testen met speerkoppen of zwaarden. Besteed aandacht bij het maken van je gambeson en je zult er jaren lang plezier van hebben!

Namens de SAG,

Youval Kuipers

02/10/2007 - Orde der Noorderwind

Bronnen
- Maciejowski Bijbel: http://www.keesn.nl/mac/mac_nl.htm
- Codex Manesse: http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/cpg848/
- Speculum Regale: http://www.mediumaevum.com/75years/mirror/index.html
(In het bijzonder hoofdstuk XXXVII: THE DUTIES, ACTIVITIES, AND AMUSEMENTS OF THE ROYAL GUARDSMEN)